اشکال مختلف دارویی

اشکال دارویی مبحث خیلی مهمی است که هر تکنسین دارویی باید آشنایی کاملی با آن داشته باشد چون برای کار در محیط داروخانه و انجام وظایف مختلف مثل نسخه خوانی خیلی ضروری است. اشکال دارویی را معمولاً از روی شکل ظاهری به چهار گروه طبقه بندی می‌کنند.

انواع اشکال دارویی

•  جامدات
• نیمه جامدات
• مایعات
• اشکال دارویی خاص

اشکال دارویی جامد

پرمصرف ترین شکل دارویی در سرتاسر دنیا اشکال دارویی جامدات می باشد. هر دارویی که شکل فیزیکی جامد داشته (مثل قرص) در طبقه بندی جامدات قرار می‌گیرد.

انواع اشکال دارویی جامد

پودر

پودر اولین و ساده ترین شکل دارویی است که از آن برای ساخت أنواع اشکال دارویی استفاده می‌شود. در واقع همه مواد را در ابتدا به صورت پودر تهیه می‌کنند و بعد برای ساخت أنواع داروها استفاده می‌کنند.

گرانول

 گرانول به دانه‌های خیلی ریز گفته می‌شود که گاهی اوقات به صورت مستقیم و گاهی به صورت غیر مستقیم برای تولید فرآورده‌های دارویی جامد استفاده می شود. حتماً کپسول‌های شفافی که در آن دانه‌های رنگی وجود دارد دیده‌اید، به این دانه های رنگی گرانول گفته می شود. برای ساخت گرانول از پودر استفاده می‌کنند و برحسب نیاز ممکن است آن را روکش کنند و به رنگهای مختلف در بیاورند.

قرص

 معروف ترین و پرمصرف ترین شکل دارویی جامد، قرص‌ها هستند. قرص‌ها انواع مختلفی دارند و هر کدام مورد مصرف خاصی دارند. در بین قرص‌ها بیشترین فراوانی مربوط به قرص‌های خوراکی هست و اکثر داروها به این شکل تهیه می‌شود.

انواع قرص‌ها

قرص خوراکی (Oral Tablet)

رایج ترین شکل قرص‌ها، قرص خوراکی است که به شکل‌ها و اندازه‌های مختلف و در رنگ‌های گوناگون ساخته می‌شود. قرص جویدنی را معمولا روکش می‌کنند و به همین خاطر به آن Coated tablet نیز می‌گویند. این روکش‌ها انواع مختلفی دارند و به دو دسته روکش‌های ساده و روکش‌های هدفمند تقسیم می‌شوند.

روکش‌های ساده: فقط برای حفاظت فیزیکی قرص و رنگ دادن به آن کاربرد دارند. قرص‌هایی که این نوع روکش را دارند معمولا خط دار هستند و قابلیت نصف شدن دارند. دو نوع روکش ساده داریم:

• روکش قندی(Sugar coated) یا S.C
• روکش پلیمری(Film Coated) یا F.C

روکش‌های هدفمند: این روکش‌ها که از جنس پلیمر هستند علاوه بر خاصیت پوشانندگی و رنگ دادن، ویژگی‌های جدیدی به قرص‌ها اضافه می‌کنند. برای مثال قرص‌هایی که روکش روده‌ای (Enteric Coated) دارند داخل معده باز نمی‌شوند و دارو را داخل روده آزاد می‌کنند. این اتفاق باعث می‌شود که ماده موثر دارویی از اثر مخرب اسید معده درامان بماند و اثر بخشی دارو افزایش یابد.

علائم اختصاری EC , SR , ER , DR , MR , XR که روی جعبه قرص‌ها نوشته می‌شوند نشان دهنده این موضوع هستند که آن قرص دارای روکش هدفمند هست و نسبت به قرص‌های عادی ویژگی جدیدی دارد. این قرص‌ها معمولا نباید نصف شوند چون روکش آسیب می‌بیند و ویژگی خود را از دست می‌دهد، مگر در مواردی که قرص به صورت خط دار درست شده باشد یا در بروشور دارو قید شده باشد که قابلیت نصف شدن را دارد.

قرص جویدنی (Chewable Tablet)

قرص‌های جویدنی معمولاً برای بچه‌ها ساخته می‌شوند چون خوردن قرص‌های معمولی برای کودکان کمی سخت است. قرص‌های جویدنی را به صورت طعم دار تهیه می ‌کنند و یا از شیرین کننده در ساخت آن استفاده می‌کنند تا استفاده برای از آنها راحت تر و خوشایندتر باشد.

قرص زیر زبانی (Sublingual Tablet)

قرص‌های زیرزبانی درمحوطه دهان قرار می‌گیرند و داخل بزاق دهان حل می‌شوند. سپس ماده موثر دارویی توسط عروق خونی زیر جذب خون شده و اثر خود را در بدن می‌گذارند. قرص‌های زیر زبانی اثر بخشی سریعتری نسبت به سایر قرص‌ها دارند به همین خاطر داروی‌های پایین آورنده اورژانسی فشار خون را به این شکل تهیه می‌کنند.

قرص جوشان (Effervecent Tablet)

قرص جوشان که بر پایه واکنش بی‌کربنات با آب ساخته شده است معمولا برای ساخت مکمل‌ها استفاده می‌شود. زمانی قرص‌ جوشان داخل آب قرار می‌گیرد شروع به جوشیدن می‌کند و آرام آرام محتویات قرص داخل آب حل می‌شود. بعد از اینکه قرص کامل حل شد و محلول شفاف ایجاد شد می‌توان آن محلول را استفاده کرد.

قرص واژینال (Vaginal Tablet)

قرص‌های واژینال که مورد استفاده آن در خانم‌ها می‌باشد معمولاً حاوی ترکیبات آنتی بیوتیکی هستند و در درمان عفونت‌های واژن به صورت موضعی داخل واژن استفاده می‌شوند. قرص واژینال را با یک وسیله به نام اُپلیکاتور استفاده می‌کنند تا استفاده از آن اصولی و راحت تر باشد.

کپسول (Capsule)

کپسول از دو پوسته ژلاتینی تشکیل شده و برحسب اینکه پوسته از جنس ژلاتین سخت باشد یا نرم به دو نوع کپسول سخت و کپسول نرم تقسیم می‌شود. در کپسول سخت پوسته از جنس ژلاتین سخت است و دارو به شکل پودر یا گرانول داخل آن ریخته می‌شود. کپسول نرم از جنس ژلاتین نرم ساخته شده به همین خاطر می‌توان داخل آن دارو را به شکل مایع ریخت.

شیاف (Suppository)

شیاف یکی دیگر از اشکال دارویی جامد است که روش استفاده از آن متفاوت می‌باشد. ابتدا شیاف را از طریق مقعد وارد قسمت انتهایی دستگاه گوارش می‌کنند و بعد از اینکه شیاف ذوب می‌شود، ماده موثر آن توسط عروق خونی روده جذب بدن می‌شود. پایه شیاف از روغن‌های گیاهی تشکیل شده که در دمای اتاق (۲۵ درجه سانتی‌گراد) جامد است ولی زمانی که وارد بدن می‌شود (دمای ۳۷ درجه سانتی‌گراد) شیاف ذوب می‌شود (به شکل مایع در می‌آید) و مواد دارویی که داخل آن هست از طریق عروق خونی ناحیه مقعد جذب خون می شود. برای افرادی که نمی توانند اشکال خوراکی داروها را استفاده کنند، شیاف یک شکل دارویی مناسب است و اثر بخشی سریعتری دارد.

نیمه جامدات

 نیمه جامدات شکل فیزیکی مشخصی دارند اما قابلیت تغییر و شکل پذیری نیز دارند. بعضی از آنها مثل پماد و کرم پایه چرب و بعضی دیگر مثل خمیر و ژل پایه غیر چرب دارند. اشکال دارویی نیمه جامد بیشتر برای ساخت داروهای موضعی که درسطح بدن استفاده می‌شوند به کار می‌روند.

انواع نیمه جامدات:

• پماد (Ointment): پماد پایه کاملا چرب دارد و بیشتر برای ساخت دارو از آن استفاده می‌شود
• کرم (Cream): چربی پایه کرم کمتر از پماد است و بیشتر در ساخت محصولات آرایشی از آن استفاده می‌شود.
• ژل (Gel): یک نوع جدید از نیمه جامدات به حساب می‌آید و بیشتر برای ساخت آنتی‌بیوتیک‌های پوستی و محصولات مخصوص پوست چرب کاربرد دارد.
• خمیر (Paste): خمیر پایه‌ای فاقد چربی دارد و به علت خاصیت چسبندگی و پوشانندگی در موضع مشخصی استفاده می شود.

اشکال دارویی مایع

امروزه بسیاری از داروها به شکل محلول و در غالب اشکال دارویی مختلف تهیه می‌شوند. اشکال دارویی مایع به سه دسته تقسیم می‌شوند:

محلول‌ها (Solution)

محلول‌ها مایعات شفافی هستند که بسته به مورد استفاده با فرمولاسیون‌های متفاوتی ساخته می‌شوند. محلول‌ها را می‌توان به دو دسته محلول‌های خوراکی و موضعی طبقه بندی کرد.

انواع محلول ها: شربت، الگزیر، لوسیون، عصاره

• شربت (Syrup): شربت یک محلول خوراکی غلیظ شکر در آب است و بیشتر در ساخت دارو برای بچه‌ها استفاده می‌شود. به علت طعم شیرین شربت تلخی دارو پوشانده می‌شود و حتی می‌توان طعم دهنده به آن افزود.
• الگزیر (Elixir): محلول خوراکی بر پایه آب و بعضی از کمک حلال‌ها مثل الکل‌هاست و با مواد شیرین و طعم دهنده همراه می‌شود. به دلیل وجود الکل بهتر است در بچه‌های زیر دو سال استفاده شود.
• لوسیون (Lotion): یک محلول موضعی بر پایه حلال‌های فرار مثل الکل‌ها است. وقتی لوسیون روی پوست استفاده می‌شود حلال آن تبخیر می‌گردد و یه لایه نازک که حاوی ماده موثره دارویی است روی پوست باقی می‌ماند.
• عصاره (Extract): معمولا از روش عصاره گیری برای استخراج مواد دارویی از گیاهان استفاده می‌کنند و از عصاره بدست آمده در ساخت انواع فرآورده‌های گیاهی خوراکی و موضعی و همچنین محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می‌کنند.

سوسپانسیون (Suspension)

سوسپانسیون‌ نوع دیگری از مایعات است که در آن ذرات معلق جامد در داخل فاز مایع پراکنده شده‌اند. به همین خاطر معمولاً سوسپانسیون‌ها شیری رنگ هستند و زمانی که بخواهیم سوسپانسیون را استفاده کنیم باید ابتدا آن را خوب تکان دهیم تا ذراتی که برای مدتی بی حرکت مانده و در ته ظرف ته نشین شده است به حالت یکنواخت اولیه بازگردد.

امولسیون (Emolsion)

در سوسپانسیون ذرات معلق جامد در مایع داریم ولی درامولسیون ذرات معلق مایع درمایع داریم. درواقع دو مایع غیر قابل اختلاط داریم که به واسطه یک سری ترکیبات که در داروسازی به آنها امولسی فایر می‌گویند این دو مایع را در کنار هم نگه می‌دارند. داروهای کمی هستند که به شکل امولسیون تهیه می‌شوند و بیشتر در ساخت ترکیبات آرایشی و بهداشتی کاربرد دارند. ذرات معلق مایع در مایع هم وقتی برای مدتی یکجا بی‌حرکت می‌مانند به صورت دو مایع از هم جدا درمی‌آیند (دو فاز می‌شوند) و برای اینکه ما دوباره بخواهیم از آن استفاده کنیم باید آن را تکان بدهیم تا دوتا مایع داخل همدیگر پخش شوند.

اشکال دارویی خاص

 منظور از اشکال دارویی خاص ظرف‌هایی هست که دارو را داخل آن می‌ریزیم و دارو را با نام آن ظرف می شناسیم. برای مثال اسپری یک وسیله است که ما برای استفاده راحتتر دارو از آن استفاده می‌کنیم. دارویی که داخل اسپری ریخته می‌شود ممکن است به شکل جامد یا مایع باشد اما برای ما فرقی ندارد و می‌گوییم که شکل دارویی این دارو اسپری است. أنواع اشکال دارویی خاص:

قطره (Drop)

قطره انواع مختلفی دارد که بیشتر برای استفاده‌های موضعی به کار می‌رود. مثل قطره های چشمی و گوش

• قطره چشمی (Ophtalamic Drop): قطره‌های چمشی را به صورت استریل تهیه می‌کنند و بعضی از آنها برای استفاده در گوش و بینی هم استفاده می‌شوند.
• قطره گوشی (Ear Drop): قطره‌های گوشی هم به صورت استریل تهیه می‌شوند ولی از آنها نمی‌توان در چشم استفاده کرد.
• قطره بینی(Nasal Drop): قطره‌های بینی تنها قابلیت استفاده در بینی را دارند
• قطره خوراکی(Oral Drop): برای ساخت دارو و مکمل در نوزادان استفاده می‌شود.

ساشه (Sachet)

ساشه درواقع پاکتی است که جنس آن می‌تواند از پلاستیک یا کاغذ باشد و داخل این پاکت‌ اشکال دارویی مایع (سوسپانسیون یا امولسیون) یا اشکال دارویی جامد (مثل گرانول و پودر) قرار می گیرد.

انما (Enema)

کاربردش دقیقا مثل شیاف است و از طریق مقعد مورد استفاده قرار می گیرد اما انما مایع است. این مایع‌ می‌تواند محلول یا سوسپانسیون باشد و معمولاً داخل بطری‌های بزرگ ریخته می‌شود که سر آن یک سرنگ قراردارد که ب‌وسیله  آن می‌توان محلول  را کشید و به داخل مقعد وارد کرد.

اسپری (Spray)

اسپری وسیله‌ای است برای استفاده راحتتر دارو در سیستم تنفسی که أنواع مختلفی دارد. به طور کلی اسپری‌ها را به سه دسته دهانی، بینی و موضعی تقسیم می‌کنند.

• اسپری دهانی (Oral Spray): اسپری دهانی برای رساندن دارو به ریه استفاده می‌شود و اشکال متنوعی دارد که از لحاظ روش استفاده با هم متفاوت هستند.
• اسپری بینی (Nasal Spray): اسپری بینی برای رساندن دارو به سقف بینی استفاده می‌شود و به علت راحتی در استفاده جایگزین قطره بینی شده است.